Evrim 101Y:Antibiyotik direnci

İçindekiler

Antibiyotik Direnci: Kaçınılmaz son nasıl ertelenir?

Daha 40-50 yıl önce antibiyotikler ölümcül hastalıkları tedavi etmekte o kadar etkiliydiler ki, insanlar antibiyotikleri mucize ilaçlar olarak görüyorlardı. Pek çok antibiyotik tam da bu yüzden, çok iyi işledikleri ve çok sık kullanıldıkları için, daha az etkili hale geldiler.

Bulaşıcı hastalıklara karşı akın

Antibiyotik çağı, 1929 yılında Alexander Flemming’in Penicillium küfü kolonilerinin çevresinde bakterilerin üremediğini gözlemlemesiyle başladı. Bu büyük keşfi izleyen on yıllarda bakteri ve mantarlarca (fungi) üretilen çeşitli moleküller, bakterilerin yol açtığı verem ve zatürre gibi hastalıklarla savaşmak için başarıyla kullanıldı. Antibiyotikler sayesinde pek çok bulaşıcı hastalıktan kaynaklanan ölümler önemli ölçüde azaldı.

Bulaşıcı hastalıkların karşı atağı

Antibiyotiklerin altın çağı kısa sürdü. Son 20-30 yıl içinde pek çok bakteri soyunda antibiyotiklere karşı direnç evrildi. Bunun bir örneği, sağda görülen ve belsoğukluğuna neden olan Neisseria gonorrhoeae isimli bakteridir. 1960’larda penisilin ve ampisilin, pek çok belsoğukluğu vakasına karşı etkiliydi. Bugün ise ABD’de bu belsoğukluğu bakterilerinin %24’ünden fazlası bu antibiyotiklerden en az birine karşı, Güneydoğu Asya’dakilerin ise %98’i penisiline karşı dirençlidir. Yani bugün bulaşıcı hastalığa yol açan bakterileri kontrol etmek, bunların on ya da yirmi yıl önceki atalarını kontrol etmeye kıyasla çok daha zor.

Hekimler reçeteye yazdıkları antibiyotiğin hastalarını her seferinde iyileştirebildiği “o eski güzel günleri” özlüyorlar. Beri yandan evrim kuramı, bakterilerin ilaçlarımıza direnç kazanma hızını yavaşlatmaya yardımcı olacak birkaç özel taktik öneriyor.

Evrime dair bilgimizi uygulamaya koyalım

Evrim kuramından yola çıkarak, bakterilerin direnç geliştireceği öngörülebilirdi. Bakteriler dahil her canlı, yeterli zaman ve kalıtsal çeşitliliğe sahipse, antibiyotik kullanımı gibi seçici bir baskı altında, eninde sonunda evrilecektir. Öte yandan, yine evrim kuramından yola çıkarak, hekim ve hastalara yaygın antibiyotik direnci evrimini yavaşlatacak kimi stratejiler geliştirilebilir. Bu stratejilerden bazıları şöyle:

1. Virüslerin yol açtığı hastalıkları tedavi etmek için antibiyotik kullanmayın

Antibiyotikler bakterileri öldürür, virüsleri değil. Eğer soğuk algınlığı ya da grip gibi virüslerin neden olduğu bir hastalığa karşı antibiyotik alırsanız, virüsleri öldüremediğiniz gibi, vücudunuzdaki bakteriler üzerinde de seçici bir baskı oluşturarak, istemeden de olsa bakterileri antibiyotik direnci yönünde seçmiş olursunuz. Oysa ki savaştığımız bakterilerin antibiyotikleri hiç tatmamış "bakireler" olmalarını yeğleriz – böylece eğer bir gün kontrolden çıkar ve bağışıklık sisteminizin baş edemeyeceği bir enfeksiyona yol açarlarsa, yaygın bir antibiyotikle öldürülebilirler.

2. Hafif doz antibiyotikleri uzun dönemli kullanmaktan kaçının

Eğer bir enfeksiyonun kontrol edilmesi için antibiyotik gerekliyse, kısa dönemli ve yüksek dozlu bir reçete tercih edilmelidir. Böylece geride tek bir sağ bakteri bırakmadan, bütün hastalık yapan bakteriler öldürülür. Hafif dozda antibiyotik uygulandığında ise, kısmen dirençli bazı bakteriler sağ kalmayı başarabilir. Sözün özü, eğer antibiyotik gibi bir seçici baskı uygulayacaksanız, bunu öyle güçlü uygulamalısınız ki dirençli biçimlerin evrilmesine izin vermeden, konakta hastalık yapan bakterilerin tümünün tükenmesine neden olsun.

3. Bakterilerin yol açtığı bir enfeksiyonu tedavi ederken ilacın tamamını bitirmelisiniz

Hafif dozların direnç üretmesi gibi, antibiyotiklerin eksik kullanımı da bakterilerin hayatta kalıp uyum sağlamasına yol açabilir. Eğer antibiyotik gibi seçici bir baskı uygulayacaksanız, bunu yeterince güçlü ve uzun uygulayın ki hastalık yapıcıları evriltmesin, yok etsin.

4. Bakterilerin yol açtığı enfeksiyonları tedavi etmek için ilaç kombinasyonları kullanın

Eğer belirli bir ilaç bakterilerin yol açtığı hastalığı tedavi etmekte işe yaramıyorsa, bakterilerin direnç kazandığı bir durumla karşı karşıya olabilirsiniz. Bu durumda aynı antibiyotiğin daha yüksek dozunu kullanmak, aynı seçici baskının gücünü arttırmaya ve belki de süper dirençli bir soyun evrilmesine neden olabilir. Bunun yerine bakterinin daha önce hiç karşılaşmadığı bir başka antibiyotiği kullanmak daha uygun olabilir. Bu yeni ve farklı seçici baskı daha iyi iş görüp bakterilerin evrilmesini değil, yok oluşlarını sağlayabilir.

5. Çiftlik hayvanlarında ve tarım ürünlerinde antibiyotiklerin önleyici amaçla kullanımını sınırlandırın ya da durdurun

Tarım ürünleri ve çiftlik hayvanlarında antibiyotiklerin gereksiz kullanımı dirençli soyların evrimine yol açabilir. Daha sonra gerçekten gerekli olduğunda bu soylar antibiyotikler tarafından kontrol altına alınamayabilir. Çiftlik hayvanları ve tarım ürünlerinde önleyici amaçlı kullanılan antibiyotikler, bu gıdaları tüketen insanların vücuduna da girebilir.

Sonuç olarak, bakterileri evrilen varlıklar olarak algılamamız ve evrimlerini anlamamız, onların evrimini kontrol etmemize yardımcı olacak ve antibiyotiklerin kullanım ömrünü uzatmamıza imkan sağlayacaktır.

Ana Sayfa

Antibiyotiklere karşı direncin evrimi hakkında daha fazlasını öğrenmek için şu PBS ve FDA sayfalarına göz atabilirsiniz (İng.). Bu konuda alınabilecek önlemlere dair de şu PBS sayfasına bakabilirsiniz.

Gezintinin sonu Kapatmak için tıklayınız

^1 Center for Disease Control and Prevention'ın belsoğukluğu enfeksiyonlarının görülme ve bulaşma hızı incelemesi

Neisseria gonorrhoeae resmi Dennis Kunkel Microscopy, Inc. tarafından sağlanmıştır. (www.denniskunkel.com)